Qedim türk mifologiyasfında göyün ruhu – sahibine Tanrı (altaylarda tenqri, tenqeri; şorslarda teqri; tuvinlərde deer; çuvaşlarda tura; yakutlarda tanqara; monqollarda tenqer; buryatlarda tenqeri, tenqri; kalmıklarda tenqer; xakaslarda ter) deyilir. İlkin tesevvürlerde ilahi kişi başlanğıc kimi obrazlaşdırılır ve kosmosun, yerin, tebietin, insanların, xalqların ve dövletlerin taleyini müeyyenleşdirir. Altay, Orta Asiya türklerinde ve monqollarda Tenqri kultu bir-birinden ferqlense de eyni köke malikdir. Meselen, monqollarda tenqriler ailesi mövcuddur, onlar 17 göyde yaşayıb 33 hökmdarlığı idare edirler. Türk xaqanlığı çağlarında Qazağıstan erazisinde qadın başlanğıc sayılın mehsuldarılıq ilahesi Umayla bir sırada Tenqriye de daşdan heykeller yonulurdu. Azerbaycanda Tanrı şeklinde xatırlanan yaradıcı haqqında erken orta esrlere aid yazılı abidelerde, klassiklerin eserlerinde rast gelirik. Bu sözün Azerbaycan ve Yaxın Şerqde yaşayan türkler arasında geniş işlenmesini gösteren faktlardan biri de Endalusinin kitabıdır. Tesadüfi deyildir ki, sonralar islamı qebul etmiş azerbaycanlılar Ereb dilinden götürdükleri «Allah» kelmesi ile yanaşı «tanrı»nı da işletmişler. Bu gün xalq arasında geniş yayılan bir çox inanclarda, alqış ve qarğışlarda da çox hallarda «allah» sözünü «tanrı» evezleyir. Meselen, «Allah qorusun» yerine «Tanrı yardımçın olsun». Sözün etimologiyasından behs açan tedqiqatçılar ehtimal edirler ki, Merkezi Asiyanın mifologiyasında özüne yer alan «Tenqri» hunlardan (b. e. evvel III esrden ve daha eski çağlardan) qalmadır. Ola bilsin ki, hunların dilinde «göy» anlamını veren «çenli» (Azerbaycan türklerinin dilinde «çenli», yeni semanın tutqunluğu şsklinds bu günds işlenir. «Koroğlu» eposunda dağlıq yer, dumanlı, elçatmaz, ünyetmez yükseklik kimi obrazlaşan Çenlibel de eslinde gen yaddaşından keçemedir, Göy tanrısının meskeni menasından doğmuşudur) ifadesieden töremişdir. Daha geniş paraleller aparanlar da var: çinlilerin «tyan», şumerlerin «dingir» ifadeleri ile müqayise edenler, ilk növbede bu kelmelerin her üçünün «göy» menasını vermesine esaslanırlar. Lakin sesleşmesine göre oxşarlıqlar tapmaq ona göre bir qeder çetindir ki, «tenqri» sözünün qedim yazıya alınma variantı Orxon-Yenisey daş kitabelerinden (VII yüzillik) aşağı getmir. Bir cehet maraqlıdır ki, Tanrıyı (Tenqriye) inanan bütün xalqlarda, o cümleden azerbaycanlılarda o animistik görüşlere esaslanır. Göy özü bütövlükde hem onun mövcudluğu kimi, hem de yaşadığı mesken şeklinde tesevvüre getirilir. Azerbaycanlılarda V-VII esrlerde Göy Tanrı Güneş Ata kimi anılırdı, Herodotun, Musa Kalankatuklunun, sonradan onlara istinaden E.Taylorun tesvirlerine esasen Qafqazın qedim sakinleri massagetler (Musa Kalankatukluda albanlar) Göy Tanrısı Güneş Atanı başı göylere yükselen sıxyarpaqlı palıd ağacı ile simvollaşdırırlar, ona sitayiş edirler, hetta atlarını qurban kesib qanını dibine axıdırlar.
2.Tokuz oğuz bağlari, bodunı, bu sabimin edgüti esid, katığdı tınla. İlgarü kün toğsik (k)a, birgarü kün ortusınaru, kuriğaru kün batsıkına, yırğaru tün ortusınaru, anta içraki bodun kop m (ana) körür, ança bodun.
3.kop itdim. Ol amtı anığ yok...*
*Şükürlü E.C. Qedim türk yazılı abidelerinin dili. – Bakı, Maarif, 1993, s. 218-219. Abidenin metninde Göy türk xaqanı Gül-Tigin özünü Tanrı ile müqayise ederek deyir: "Men tanrı tek göyde yaranmış bilici türk xanı bu taxtda oturdum. Sözlsrimi axıradek eşidin: arxamca gelen soydaşlarım (ve ya tabeliyimde olan xalqım)”... Onun üz tutduğu adamlar – gencler, birleşen qebileler, ümumiyyetle, xalq, "sağda (duran) şad–apıt beyler, solda (duran) terxanalar, buyuruqçu beyler, otuz... Doqquz oğuz beyleri”dir. Eslinde, Gül-Tigin Tanrının funksiyalarını sadalayir. Çünki "irelide - şerqde, sağda – cenubda, geride - qerbde, solda – şimalda”, orada göy altinda yerleşen insanlarin hamısı Tanriya tabe idi. Yer üzerindeki xalqlar xaqan deyıl, Tanri çoxalda biler. Gül-Tiginin sadaladıqlarından yalniz bir iş özüne mexsusdur: "Orada, yeni turk dunyasında indi pis (davranışlar) yox” idi. Daş kitabenin böyük metninde ise eski türk mifolojı dünya modelinin ümumi menzeresi verilir: "Üzä kök täņrı, asra yağız yir kilıntukda.ş ekin ara kisi oğlı kilinmis”*.
*Şükürlü E.C. Qedim türk yazılı abidelerinin dili. – Bakı, Maarif, 1993, s. 228..
eski türk inancına göre, evvel yuxarıda mavi göy, sonra aşağıda qonur torpaq yaranmışdır. İkisinin arasında ise insan meydana gelmişdir. Sibir xalqlarında tanrıların sayı ferqli şekilde idi. Adeten, qam-şaman Göy Tanrının doqquz, ya da yeddi «oğlu»-«qızı» ile sıx elaqe saxladığını vurğulayır. Azerbaycanlılarda Güneş atanın dörd saçlı qızı – şüa, işıq, dolu, yağış; dörd de keçel qızı – duman, bulud, şaxta, qar gösterilir. Oğlanları ise heddinden artıq idi: dağ, qaya, tepe, düzen. çay, deniz ve s. Maraqlıdır ki, her iki Göy tanrısının vezifesi kainatı gezib-dolaşmaq, seyahetle gün keçirmekdir. Ona göre de onlara mifoloji strukturlarda «istirahete çıxan, yaxud dincelen tanrılar» deyirdiler. Gün Atanın övladları ve göyden yere gönderilen nümayendeleri özü ile müqayisede daha aktiv fealiyyetde tesvir edilir. Onlar insanların emellerine nezaret edir, ehtiyacı olanlara yardım gösterirdiler. Lakin Güneşin övladlarınin bir qismi babalarının seferlerinden istifade edib şer işler töredirdiler. Ona göre de göyün aşağı tebeqesine aid yardımçı tanrılar iki qisme ayrılırlar: xeyirxahlıq edenler ve şer xisletliler. Xarakterce ikiye bölünme ve qarşıdurmalar ilin qış feslinde baş verirdi. O sebebe ki, Güneş tanrının yolu yerden çox uzaq düşdüyünden bir müddet göyün aşağı qatlarına nezareti azalırdı. Mifik anlamda güneşin qadın ve yaxud kişi funksiyasını yerine yetirmesi de mübahise obyektine çevrilmişdir. Çünki her tayfa onu bir cinse aid etmişdir. Eslinde dünyanı formalaşdıran ilkin dörd ünsürün xarakteristikasına göre, odla elaqelenen Güneş menevi-ruhi, «müsbet» tebiet varlığı kimi kişidir. Ancaq, nedense, Ay ve Güneşin bağlılığına hesr olunan bezi mifoloji metnlerde tersine de gösterilir: «Ay - oğlandı, Gün – qız. Ay Günü isteyirmiş. Her gün onun dalınca gəzirmiş. Gün nə qədər eliyir, bu, əl çəkmir. Bir gün gənə Ay Günün dalıncax düşür. Gün qaçır, Ay da onun dalıncax. Gün baxır Ayın əlinnən qurtarmıyacax, əyilir yerdən bir oyuc palçıx götürüv atır onun üzünə. Ay əylənir, Gün çıxır gedir. O vaxtdan da Ayın üzündə ləkələr qalıf» [17, 36]. Ay və Günəş haqqında mif süjetlərinin türk mifoloji ənənəsində böyük yer tutduğunu vurğulayan A.Acalov yazır ki, «onların hər biri öz növbəsində gah oğlan, gah qız kimi təqdim edilsə də, Ayın oğlan, Günəşin isə qız olması barədə təsəvvür daha geniş yayılmışdır» [2, 178-179]. Oğuz-türk tanrı panteonunda bu məsələdə ziddiyyət özünü göstərir. Daha doğrusu, Ayla Günəş bir anadan doğulmuş qardaşlar şəklində meydana gətirilir. Eyni zamanda Ay həm də qadın başlanğıcdır, Oğuzu bətnində yetişdirən anadır. Deməli, Gün əsas kişi başlanğıclardan biri olaraq funksiyasını dəyişmir, Ay isə ikili xüsusiyyətə malikdir. Azərbaycan mifoloji mətnlərində bunun əksinə də rast gəlirik: «Ay Günəşin oğludur» [17, 36] - yəni günəş qadın başlanğıcdır. Türk kosmoqonik miflərinin Çin mənbələrinə düşmüş ən qədim yazılı mətnində - «Ulu Toyun» söyləməsində isə, əksinə, Günəş Ay Toyunun qızıdır. Ulu Toyun ona aşiq olub anasını Ay Toyunun göyünə elçi göndərir. Lakin Günəşlə evlənməsi üçün ondan bir şərti yerinə yetirmək tələb olunur: Ulu Toyun «dalğa-göl incisini və sərab–çöl incisini» nişan əvəzi ödəməli idi. Yer övladı Ulu Toyun «nişanları» tapmadığından göy qızı Günəşlə evlənə bilmir. Ay-Günəş qarşılaşmasına həsr olunan oxşar halları (ana-oğul, ana-qız, bacı-qardaş bağlılığı, qarşılıqsız sevgi və üzə ləkə düşməsinin yalançı səbəb-nəticəsi və s.) hindu tayfalarının mifologiyasında izləyərək «amerikasayağı bayağılıq» (əslində bu, təkcə amerika miflərinə xas xüsusiyyət deyildi, analoji süjetlər türk mifoloji sistemlərində də özünü göstərir və hətta neçə əsr əvvəllər yazıya alınmışdır) adlandıran K.Levi-Stross yazır ki, «bacı bakirəliyini qorumaq üçün göyə qalxıb Günəşə çevrilir; Ay cildinə girən qardaşının həmişə arxasına düşüb izləyəcəyini başa düşdüyündən yaxşı tanımaq üçün onun üzündə və bədənində işarələr qoyur. Şipaylarda isə bu əhvalatlar əksinə baş verir» [211, 273], yəni gün oğlandır, daim bacısı ayla əlaqəyə ]r], kişini – [girməyə can atır. Alim çoxsaylı mif mətləri əsasında qadını – [ şəklində işarələyərək xüsusi formula tərtib edir: :r Ay - : Günəş - : Ay - r Günəş – Bu o deməkdir ki, mifdə günəş iştirak etmirsə, qadın (günəş qadının funksiyasını daşıdığı halda) anti-Aya çevrilir. Qanunauyğunluğa görə, başqa mifdə günəşin anti-qadın keyfiyyətində, daha doğrusu, kişi şəklində meydana gəlməsi tələb olunur. Çünki faktiki olaraq günəşlə ay göydə eyni məqamda nəzərə çarpmır, biri digərini əvəzləyir. Və gecə Ay, gündüz isə günəş qoşalaşmaq məqsədilə öz əks tayını (anti-Günəşi və anti-Ayı) meydana gətirir. Əslində miflərdə günəşlə ay deyil, anti-günəş və anti-ayla qarşılaşdırılır. Eləcə də bəzən yardımçı göy cisimlərinə üz tutulur, əks tərəfin funksiyaları kamet və meteoritlərin üzərinə göçürülür. Nəhayət, gecə ilə gündüzün əvəzlənməsinin mifoloji kodu ona əsaslanır ki, gerçək həyatda gün ərzində kişinin fəallığı günü-gündən artır, icmanın və ailənin əsas problemlərinin həlli ərlərin çiyinlərinə düşür, arvadlar məişət zəminindən kənara çıxmırlar. «İntim aktivliyin» kişilərin xeyrinə dəyişməsinin də göy cisimlərinin cinsinin müəyyənləşdirilməsində rolu vardır. Və türk dünyagörüşündə Ayın müxtəlif funksiyalarda görünməsi günəşin kişi təbiətini tamamilə möhkəmlədir. Oğuz-türk tanrı panteonunda kişi başlanğıcın Günəşlə bağlılığı göz qabağındadır, çünki tayfadakı ən ağır fəaliyyətlər – döyüş, ov, nəsil törətmək onların öhdəsinə buraxılmışdı. Bu səbəbdən də türklərdə amerikalılarla müqayisədə kişi-qadın yer dəyişməsinin növbələşməsi zəncirvari deyil, üçbucaq şəklindədir. (Cxemə bax): Bəzi etnoslarda şaman tanrı panteonu çoxsaylıdır. Məsələn, buryatlarda 55 «xeyir», 44 «şər» tanrı var, onlar bir-biri arasında sonsuz mübarizə aparırlar. Belə bir qənaət də var ki, tanrıların həddindən artıq çoxaldılması çox-çox sonrakı dövrlərdə, xüsusilə atəşpərəstliyin təsiri ilə baş vermişdirbu da bir həqiqətdir ki, türklərdə qadın tanrılara az yer ayrılır. Eləcə də Yer ilahəsi – tamamilə formasız, şəkilsiz, zahiri əlamətlərsizdir, amorf səciyyəlidir. Belə ki, yakutlarda Yer tanrısının heç bir əlaməti göstərilmir, yəni onun şaman magik əşyalarında simvollaşdırılmış ayrıca predmeti yoxdur, ona görə də ona qurbanlar kəsilmir. Doğrudur, ilahə tanrıların müxtəlif tayfalarda sayı-hesabı yoxdur. Lakin funksiyaları məhduddur, onlara ancaq qadınlar sitayiş edirlər. Çünki hər birinin sakrallığı doğuma yardımla və uşaq xəstəliklərini aradan götürülməklə bitib-tükənir. Məhz bu səbəbdən də oğuz-türk mifik dünya modelində qadın başlanğıcların fəaliyyətindən geniş bəhs açılmır. Onlar altı oğlanı dünyaya gətirməklə işlərini tamamlamış hesab edirdilər. Bizcə, bu qam ənnələrindən irəli gəlirdi. Azərbaycanlıların gen yaddaşında bir çox adətlər var ki, kökü məhz qam-şaman tanrı panteonu ilə bağlıdır. Məsələn, indiyədək kişilər söhbət zamanı öz qadınlarından bəhs açmağı, adicə adını çəkməyi özlərinə qəbahət sanırlar. XIX əsrin II yarısı və XX yüzilliyin əvvəllərində həmin qam adətinə fəlsəfi don geyindirib aşıq poeziyasına «İsmi pünhan» obrazını gətirən Molla Cuma qadını elə bir ilahi qüvvə sayırdı ki, bütün saf şeylər mənbəyini ondan alırdı. Qafqaz türklərinin ölünün adının çəkilməsini yasaqlayan adəti C.Frezerin də diqqətindən kənarda qalmamışdı. İndinin özündə də sağlığında böhtanlarına məruz qalsalar da, öləndən sonra şərxislətli insanların adını dilə gətirmirlər. Bir atalar sözündə deyilir ki, «Ölünün dalınca danışmazlar». Qamlara görə, insan cismən dünyasını dəyişsə də, adı ruhla birgə yaşayır. Çünki ad Dədə Qorqud kimi qamlar tərəfindən hünərə, şücaətə əsasən müəyyənləşir. Bu mənada ad yeni doğulana təsadüfi hal kimi verilmirdi; ad mütləq qazanılmalıydı. Və qadınlar, qızlar türk ər üçün öz uca adı ilə bərabər tutulurdu. Qadının-qızın ləkələnməsi türk ailəsindəki kişilərin adının batması, papağının yerə çırpılması demək idi. Tanrıçılıqda qadınların yerinin daralmasına gəlincə, bu, onlara qarşı soyuqluğun təzahürü deyildi, əksinə, başlıca funksiyasını yerinə yetirən – «soyu soldurmayan» qadın «evin dayağına», ərin başının bəxtinə» çevrilirdi. Oğuz türkü üçün ana haqqı tanrı haqqı idi. Qadın yeri gələndə ox da atırdı, qılınc da çalırdı, düşmən başı da kəsirdi. Ancaq onun əsas funksiyası övlad doğmaq idi. Mifoloji strukturlarda da o, həmin müqəddəs işini yerinə yetirib kənara çəkilmişdi. Tarix: 01/29/2004
